Сямейна-родавы абрад Хрэсьбіны – адна са старадаўніх сямейных урачыстасцяў, звязаных з нараджэннем дзіцяці, якая суправаджаецца шэрагам рытуальных дзеянняў, накіраваных на яго сацыяльнае зацвярджэнне ў супольнасці і надзяленне здароўем і добрай доляй.
Пасля народзін, бацькі хацелі пахрысціць дзіця як мага хутчэй, бо ў поле трэба хадзіць, работу рабіць, а нехрышчонае дзіця нельга на вуліцу насіць. У дзень хрышчэння бабка-павітуха выносіла нованароджанага і, аддаючы яго кумам, гаварыла: ”Даю Вам нехрышчонае, а прывязіце нам пасвяшчонае!“.
Вярнуўшыся пасля царквы, кумы аб’яўлялі імя нованароджанага дзіцяці, перадавалі яго бацькам, пры гэтым кум казаў: ”Прыміце дзіця вамі нараджонае, а намі пахрышчонае“, а кума: ”Даў Бог убачыць пад хрыстом, каб даў Бог убачыць і пад вянцом“. Бабка-павітуха забірала дзіця, а бацькі запрашалі кумоў і гасцей да святочнага хрэсьбіннага стала. Пачыналася хрэсьбіннае застолле, падчас якога шмат не выпівалі, а больш весяліліся: спявалі абрадавыя песні, танчылі, жартавалі з кумоў, праводзілі рытуальныя і абрадавыя дзеянні.
Абавязковым элементам хрэсьбін на Полаччыне быў збор грошай ”на мыла“ для нованароджанага, які ўвасобіўся ў арыгінальны рытуал ”Мыццё барод“. Збіранне грошай ”на мыла“ (на падарунак) – універсальная форма любой абменнай практыкі ў традыцыйнай культуры і самы зручны варыянт дапамогі маладой сям’і сёння. Адметнасць абрадавай дзеі заключаецца ў зборы грошай для малога не праз дзяленне кашы (як у большасці рэгіёнаў Беларусі), але яе сімвалічную плату за ”мыццё барод“.
Абрадавая дзея ”мыццё барод“ адбывалася бліжэй да канца хрэсьбіннага застолля, пасля воклічу кумы пра тое, што ”нарадзіўся маленькі, хоча мыцца бяленька, а каб яго пакупаць, трэба на мыла сабраць“.Адна або некалькі з найбольш ініцыятыўных ці гаваркіх жанчын (2-3 чалавека) хуценька бралі неабходны рэквізіт для правядзення ”мыцця барод“ (міску з вадой, жасцяную тарку альбо драўляную трэсачку, ці ножык каб ”брыць і галіць бароды“, адэкалон, бурак, памаду, драўляныя граблі ў якасці грэбня, памазок, зроблены з жытніх каласоў). Жачыны падыходзілі да кожнага з гасцей з песняй і прапанавалі памыць, пагаліць, навесці прыгажосць, каб і нованароджаны рос чысценькім, здаровенькім і прыгожым. Мужчынам таркай альбо драўлянай трэсачкай ”брылі\галілі бароды“, брызгалі адэкалонам, прычосывалі, а жанчынам – падфарбоўвалі вусны губной памадай, шчокі румянілі бураком альбо памадай, прыпудрывалі, бровы мазалі галавешкай. У якасці люстэрка скарыстоўвалася заслонка з печы альбо днішча з вядра. Некаторыя госці мусілі адкупіцца, прапанавалі даць больш грошай ”на мыла“, але большая частка з задавальненнем падстаўляла свае твары для гэтага рытуала. Такім чынам, жанчыны з песняй абыходзілі вакол хрэсьбіннага стала, пакуль усе прысутныя не пакладуць грошы ”на мыла“ для немаўляткі.
Сцэнкі ”брыцця/галення барод“ адбываліся з жартамі, весялосцю, без крыўд. Гэта азначала, што кожны госць даваў грошы ”на мыла“ з самымі добрымі намерамі, ад душы. Працягласць рытуальнай дзеі залежала ад колькасці гасцей і займала нейкі час.
Пасля таго, як ”бароды памылі і пагалілі“, кум казаў: ”Вось сабралі мы на мыла, каб хрэснічак наш мыўся бяленька, каб рос здаровенькі. Жадаем бацькам, каб было ўвесь час на стале, ў місцы, ў калысцы, каб дзетак напладзілі і нагадавалі“. Сабраныя грошы аддавалі маці, а яна гэтыя грошы клала маленькаму пад падушачку, “каб ня быў бедны”.
Пасля гэта бацька запрашаў пачаставацца і выпіць за здароўе кумоў, дзякаваў кумам, што не адмовіліся стаць хроснымі для іх дзіцяці (хаця кажуць у нас, што адмаўляцца нельга, гэта насупраць прыдавала павагі на вёсцы, што цябе бралі ў кумы). Прысутныя спявалі песні пра кумоў, жартавалі над імі. Пасля песень нехта казаў: – ”А давайце лепш патанчым, а то засядзеліся“. Хрэсьбіны працягваліся.
Абрад ”мыцця барод“ адносіцца да рытуалаў сацыяльнага прызнання, галоўнай функцыяй якіх было зацвярджэнне сям’ёй, родам свайго новага члена. Калектыў, набываючы новага чалавечка, умацоўваўся як сацыяльнае аб’яднанне, а дзіця атрымлівала зададзеную традыцыямі яго продкаў жыццёвую праграму. Зыходзячы з таго, што немаўля асабліва “баіцца злога вока і любых нядобрых уплываў”, прастора вакол яго павінна быць па магчымасці чыстай, спрыяльнай, пазбаўленай бруду, “залішняй калматасці і неахайнасці”. Усе навакольныя мусяць адпавядаць патрабаванай для дзіцяткі якасці ”хадзіць бяленька“, для чаго і збіраліся грошы ”на мыла“.
У сучасны перыяд абрадавая дзея захоўваецца і праводзіцца народным фальклорным ансамблем ”Блізнянка“ філіяла ”Сільніцкі сельскі Дом культуры“ дзяржаўнай установы культуры ”Полацкі раённы Цэнтр культуры“ і яго кіраўніком Вольгай Станіславаўнай Чобат. Менавіта ад маці Вальмус Станіславы Сцяпанаўны (1927-2019 гг.) Вольга Чобат пераняла шмат песен, танцаў, гульняў, абрадаў, у тым ліку – як раней праводзілі хрэсьбіны з абрадавай дзеяй ”Мыццё барод“. Штогод Вольга Станіславаўна сама альбо разам з удзельнікамі свайго калектыву праводзіць абрадавую дзею ”Мыццё барод“ для родных, знаёмых, сваякоў, суседзяў, папулярызуе праз майстар-класы, паказальныя мерапрыемствы фальклорнага напрамку; дзеліцца напрацоўкамі з работнікамі ўстаноў культуры пры правядзенні семінараў-практыкумаў, семінараў-стажыровак раённага, абласнога і рэспубліканскага значэння. Разам з аддзелам ЗАГС Полацкага райвыканкама праводзіць абрадавую дзею падчас урачыстай рэгістрацыі нованароджаных
Свята Пятрок уяўляе сабой комплекс абрадавых дзей і праяў з традыцыйнай культуры, якія бытавалі ў вёсках Шыпілавічы, Обчын, Жораўка, Залуг, Рачэнь, Кузьмічы, Баянічы Любанскага раёна, а сёння складаюць аснову адноўленага свята Пятрок у в. Шыпілавічы.
Асноўнымі кампанентамі падрыхтоўкі і святкавання з’яўляюцца:
абрадавыя дзеі свята Пятрок (абраканне, карагоды, замаўленне вагню, кумленне моладзі, грамадская юшка і іншыя);
гасцявы кірмаш на Петрака у вёсцы Шыпілавічы як увасабленне традыцыі гасцявых кірмашоў на Любаншчыне;
святочны праваслаўны малебен ля прыдарожнага крыжа;
практыка вырабу і нашэння традыцыйных беларускіх строяў;
традыцыйныя вясковыя танцавальныя вечарынкі;
народнае музычна-інструментальнае выканальніцтва;
а таксама
культура міжасабовых стасункаў у кантэксце народнага свята;
спалучэнне традыцый народнай і хрысціянскай праваслаўнай культуры;
практыка пераемнасці традыцыйнага спеўнага мастацтва;
практыка пераемнасці танцавальных традыцый;
арганізацыя адпачынку моладзі на аснове традыцыйнай культуры;
уключэнне ў вясковы лад жыцця праз далучэнне да гаспадарчых заняткаў (жніво, касьба, выпечка хлеба і іншыя);
навучанне экалагічнасці народнай культуры;
сучасная клубная практыка арганізацыі народных святаў.
На працягу 16 гадоў (з 2007 г.) практычнага аднаўлення кансультантамі святочных дзей былі непасрэдныя ўдзельнікі даўніх святкаванняў. Яны падцвердзілі лагічннасць сучаснага парадку святкавання.
Свята Пятрок адзначаецца 12 ліпеня, і супадае з днём святых Пятра і Паўла ў праваслаўным хрысціянскім календары. Святы Пётр у народзе з’яўляецца адным з самых шанаваных святых нароўні з архангелам Міхаілам і святым Мікалаем.
Свята Пятрок здаўна з’яўлялася на Любаншчыне асноўным святам летняга каляндарна-абрадавага цыклу, фактычна, замяшчаючы сабой Купалле. Да сённяшняга дня высока шануецца мясцовымі жыхарамі. Пятроўскія святкаванні фіксуюцца толькі ў дадзеным рэгіёне. На свята збіраюцца пераважна жыхары вёскі Шыпілавічы, іх сваякі, госці з іншых вёсак і рэгіёнаў.
Распачынае чараду пятроўскіх абрадаў малебен ля крыжа, які з даўніх часоў быў “прыпісаны” да вёскі. Пасля таго як царква была разбураная ў даваенны час, гэты малебен застаўся асноўнай праявай хрысціянскай традыцыі і значнай падзеяй для мясцовых вернікаў.
Святочны кірмаш, выдатны прыклад традыцый Любанскіх гасцявых кірмашоў, ладзіцца адразу пасля малебна ў спалучэнні з святам вёскі. Свята вёскі існуе ў выглядзе працяглага і насычанага канцэрта ля клуба, на якім выступаюць творчыя калектывы Любанскага раёна і госці свята.
Традыцыя абраканняў на Пятра, з’яўляецца інтымнай, індывідуальнай справай, і таму час яе правядзення не рэгламентуецца. Госці свята могуць далучыцца да сумеснай вандроўкі на бераг старога рэчышча ракі Арэсы, паслухаць расповяд пра мясцовыя тапонімы, былую царкву і здзейсніць абраканне.
Вечарам жанчыны водзяць карагоды з пятроўскімі песнямі па вёсцы, падчас якіх мінакам дастаюцца зычэнні і заклікі далучацца да супольнага святкавання. Пасля сустрэчы ўсіх карагодаў, жанчыны замаўляюць агонь, чытаюць замову на добры ўраджай, а моладзь скача праз вогнішча падчас “кумлення”, праводзіць звычай “спальвання шапак”. На асобным вогнішчы гатуюць супольную юшку па рэцэпце Любові Зезетка. Песні, гульні і танцы пад жывую традыцыйную музыку доўжацца да позняй ночы.
Часта жыхары вёскі раскладаюць вогнішчы ўвечары ля сваіх двароў, каб больш вузкім колам працягнуць свята. Некаторыя сем’і гатуюць юшку, аддаючы даніну павагі мясцовай традыцыі.
Каштоўным падрыхтоўчым этапам да Петрака стаў рэгіянальны фэст традыцыйнай культуры “Пятровіца”, які ўключае ў сябе школу традыцыйнага танца, спеўныя заняткі, сустрэчы з носьбітамі традыцыйнай культуры і шмат іншага.
Традыцыя правядзення свята “Тры Каралі” на Гродзеншчыне – адметнае праяўленне лакальнай каталіцкай каляднай абраднасці. Уяўляе сабой абыход двароў з віншаваннямі гаспадароў, спевам калядных песень “Дзісяй Бэтлеем”, “Сардэчна матка”, “Пуйдзь мы вшыстцы да стаенкі” трыма “Каралямі-калядоўшчыкамі”, на галаве якіх надзеты блішчастыя кароны, на плячах прыгожыя накідкі чырвонага, сіняга, зялёнага колеру з зоркамі. У руках аднаго Караля – калядная зорка. Традыцыя распаўсюджана ў вёсцы Больцішкі Воранаўскага раёна, вёсцы Сцігане, аграгарадку Трабы Іўеўскага раёна, а таксама ў аграгарадку Ваверка, вёсках Паперня, Мейры Лідскага раёна сярод мясцовага насельніцтва і прымеркавана да хрысціянскага свята “Аб’яўленне Пана” па каталіцкім календары ці “Тры Каралі” – па народным, якое адзначаецца 6 студзеня. Тры Каралі – гэта маскіраваныя асобы – мужчыны (па ўспамінах жыхароў аграгарадок Ваверка, вёска Сямейкі Лідскага раёна ў Каралёў прыбіраліся не толькі мужчыны, але і жанчыны) у ролі трох валхвоў ці Каралёў – Каспара, Мельхіёра і Бальтазара, якія, паводле біблейскага сюжэта, ішлі на святло зоркі да месца, дзе нарадзіўся Ісус Хрыстос, каб прынесці яму дары ў выглядзе золата, ладана і міры.
Традыцыйная абыход двароў на завяршэнне каляднага перыяду амаль спыніў сваё жывое бытаванне да канца ХХ ст, але захоўваўся ў памяці многіх жыхароў старэйшага ўзросту і шматлікіх этнаграфічных даследаваннях рэгіёну. Паступова святочная традыцыя была адноўлена спачатку ў Лідскім раёне пры актыўным удзеле работнікаў філіяла “Ваверскі Дом культуры” дзяржаўнай установы культуры “Лідскі раённы цэнтр культуры і народнай творчасці”, крыху пазней вярнулася сталая практыка у в. Сцігане і аг. Трабы Іўеўскага раёна і аг. Больцішкі Воранаўскага раёнаў таксама пры актыўным удзеле мясцовых устаноў культуры. Жыхары вёсак, дзе зноў “ходзяць тры Каралі” рады аднаўленню традыцыі, шчыра вітаюць і частуюць тых, хто прыходзіць да іх са святочнымі вітаннямі, бо ў большасці сем’яў захоўваецца памяць менавіта пра такое свята “трох Каралёў” у іх дзяцінстве.
Пачынаецца абыход вёскі ў другой палове дня, бліжэй да вечара. Тры пераапранутыя мужчыны разам з дзецьмі пачынаюць калядны абыход двароў. Тры Каралі звычайна збіраюцца каля касцёла і ідуць па ўсіх вуліцах вёскі. Заходзячы ў хату, спяваюць велічальныя песні, за што гаспадары частуюць іх салодкім печывам. У 30-я гады ХХ ст Каралям-калядоўшчыкам давалі ў якасці падарункаў ялавічыну, пірагі, гарэлку, гарэхі. Кожны гаспадар чакае прыходу Каралёў як сімвалу Божай міласці і бласлаўлення, дабрабыту, надзеі на перамогу дабра над злом.
Сёння да правядзення абраду актыўна далучаецца моладзь – пераемнікі традыцыі, якія асэнсавана цікавяцца гісторыяй і культурай рэгіёна.
